Jak rozumieć seksualność i płeć?

Niniejszy artykuł jest wstępem do dalszych rozważań poświęconych tematyce seksualności, płciowości i wynikających stąd konsekwencji. Będą one miały na celu przybliżenie czytelnikowi zjawisk, mechanizmów oraz wyjaśnienie tego co w normie i tego co poza normą w obszarze seksualności człowieka.

To ważne, aby nie utożsamiać seksualności człowieka z genitalnością, jego narządami płciowymi. Punktem wyjścia niech będzie zrozumienie, że seksuologia jako dziedzina naukowa zajmuje się życiem uczuciowo-seksualnym człowieka oraz kształtowaniem się i rozwojem więzi międzyludzkich i jako nauka interdyscyplinarna ujmuje seksualność człowieka w aspekcie psychologicznym, socjologicznym, biologicznym, pedagogicznym, etyczno-moralnym, prawnym, etnograficznym, antropologicznym, religijnym i medycznym. Nie ma jednej definicji seksualności.

Możemy jednak powiedzieć, że seksualność jest podstawowym elementem bycia człowiekiem przez całe życie, obejmującym seks, identyfikację płciową i role, orientację seksualną, erotyzm, pożądanie, intymność i reprodukcję. Nasza seksualność jest wyrażana i doświadczana w myślach, fantazjach, przekonaniach, wartościach, zachowaniach, związkach i rolach seksualnych. Seksualność jest też utożsamiana ze zdrowiem seksualnym, rozumianym jako integracja biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. Podstawą prawną tej koncepcji są konwencje praw człowieka.

Od poczęcia jesteśmy istotami płciowymi. W czasie pierwszych czterech miesięcy życia płodowego mają miejsce niezwykle ważne procesy, zjawiska, w których szczególną rolę odgrywają hormony. Od ich obecności, ich odpowiedniego poziomu w krytycznym okresie zależeć będzie, czy płód będzie się rozwijał prawidłowo, zgodnie z określonym w kariotypie kierunkiem, czy też nie. Definiując płeć, możemy powiedzieć, że jest to zespół cech organizmu, które warunkują jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych (żeńskich – jajeczek, męskich – plemników), a także umożliwiających zaplemnienie i wychowanie potomstwa. U człowieka występuje płeć żeńska i męska.

Prawidłowo genotypowo kobieta ma dwa chromosomy płciowe XX, a mężczyzna jeden chromosom X i jeden chromosom Y. Potocznie płeć kojarzy się z zewnętrznymi narządami płciowymi. Kiedy rodzi się dziecko, to przypisywana jest mu płeć na podstawie tego, jakie zewnętrzne narządy płciowe ma noworodek. Jeśli prącie, to lekarz/ położna mówi do matki: „Ma pani syna”, jeśli srom, to: „Ma pani córkę”. Nie jest to jednak takie oczywiste. Może się bowiem zdarzyć, że np. zewnętrzne narządy płciowe będą niejednoznaczne albo niezgodne z wewnętrznymi narządami płciowymi. Zaskakujące?

Aby zrozumieć tak złożone zagadnienie wróćmy do płci. Możemy ją rozumieć przez pryzmat 10 elementów. Pierwszy to płeć chromosomalna, która powstaje przy zapłodnieniu, o czym wspomniałam powyżej. Drugi zaś, to płeć gonadalna, czyli jądra u chłopca/ mężczyzny, jajniki u dziewczynki/kobiety. Zaznacza się od 7 tygodnia życia płodowego, wykształca z wcześniej niezróżnicowanych komórek tzw. listwy płciowej. Proces różnicowania kończy się zwykle po porodzie. Trzeci element to płeć hormonalna. I jądra i jajniki wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estrogeny, ale w różnym stosunku proporcjonalnym. Kolejnym elementem jest płeć wewnętrznych narządów płciowych – u mężczyzn nasieniowody, pęcherzyki nasienne, obustronnie ductus ejaculatories, zaś u kobiet macica, jajowody, dystalna część pochwy.

Piąty element to płeć zewnętrznych narządów płciowych: srom u dziewczynki/ kobiety, prącie i moszna u chłopca/mężczyzny. Kolejny element to płeć metaboliczna, która jest określana przez rodzaj aparatu enzymatycznego niektórych systemów metabolicznych (np. hormony męskie – androgenne mogą w krytycznym okresie życia płodowego aktywizować pewne układy enzymatyczne w sposób nieodwracalny). Płeć fenotypowa to siódmy element i określana jest przez wygląd zewnętrzny dojrzałego człowieka (wzrost, kształt, owłosienie). Ósmym elementem jest płeć metrykalna (socjalna, prawna), która jest nadawana na podstawie wyglądu zewnętrznych narządów płciowych. Płeć psychiczna, dziewiąty element, a więc psychiczne poczucie przynależności do płci żeńskiej lub męskiej. I wreszcie płeć mózgowa, tj. typowo męskie lub typowo żeńskie zróżnicowanie mózgu. Takie struktury jak podwzgórze i przysadka mózgowa funkcjonują odmiennie u mężczyzny i kobiety.

W przypadku gdy wśród tych 10 elementów cechujących płeć, przynajmniej jeden element należy do płci odmiennej mówimy o transpozycji płci. Poza uwarunkowaniami biologicznymi naszej seksualności ważny jest kontekst relacyjny, gdzie w pierwszym okresie życia dziecka pierwszorzędną rolę odgrywa relacja matka–dziecko, a potem relacje matka– ojciec–dziecko. Poza świadomymi myślami, oddziaływaniami, zabiegami, zachowaniami niezwykle ważne są nieświadome pragnienia, impulsy, identyfikacje etc. rodziców dziecka, które będą miały na nie wpływ już od jego wieku prenatalnego.