„Tajemniczy umysł – dziecko z autyzmem”. Część 1. Wczesne rozpoznawanie autyzmu

Wiadomo na pewno, że nie ma jednej przyczyny autyzmu. Formułowane są hipotezy upatrujące źródeł tego zaburzenia w czynnikach genetycznych, neurologicznych, ciążowych i okołoporodowych.

Z uwagi na bardzo zróżnicowaną charakterystykę i różne nasilenie zaburzeń w tej grupie osób, używa się określenia „spektrum autystyczne”. Każde dziecko z autyzmem jest indywidualnością. Obraz trudności przejawianych przez poszczególne dzieci, jak też ich zdolności oraz umiejętności, znacznie się od siebie różnią.

Diagnoza autyzmu nie jest łatwa i wymaga wielospecjalistycznej oceny. Musi być oparta na dogłębnym wywiadzie rodzinnym i uważnej obserwacji dziecka pod kątem specyficznych objawów. Łatwiej jej dokonać u dziecka nieco starszego. Możliwość właściwej diagnozy jest bardziej prawdopodobna u 3-latka niż u 2-latka. Niemniej jednak objawy autyzmu są widoczne już w okresie niemowlęcym. Najczęściej manifestują się w pełni między 2. a 5. rokiem życia.

Wczesne rozpoznanie autyzmu i wspomaganie dziecka poprzez terapię i odpowiednie podejście do jego problemów, daje mu szansę na zminimalizowanie przynajmniej części objawów i lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie.

Jakie zachowania dziecka powinny zatem wzbudzić niepokój rodziców i przekonać do konsultacji ze specjalistą? Przyjrzyjmy się im bliżej.

Autystyczne niemowlę może być niespokojne, bardzo płaczliwe, krzykliwe, przy czym krzyk nie wynika z niezaspokojonych potrzeb fizjologicznych. Może również reagować nadmiernym lękiem przy codziennych czynnościach. Wówczas zbyt często pojawia się odruch Moro. Dziecko takie wykazuje trudności z zasypianiem i karmieniem. Jednakże nie tylko wzmożony niepokój i nadmierna płaczliwość powinny być dla rodziców alarmujące. Dziecko zbyt spokojne, nadzwyczaj „łatwe” w opiece, o niewielkich wymaganiach wychowawczych także może być dzieckiem autystycznym.

Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów autyzmu u małych dzieci jest brak zainteresowania ludzką twarzą i reagowania na sygnały mimiczne płynące ze strony otoczenia. Niemowlę nie reaguje na twarz matki, na przykład nie odpowiada uśmiechem na jej uśmiech. Nie wodzi też wzrokiem za zabawką. Ponadto nie czerpie przyjemności z zabawy, pieszczot i baraszkowania z rodzicami. Widoczne symptomy to również niewyciąganie przez dziecko rączek w kierunku opiekuna lub interesującego je obiektu, nietrzymanie głowy, obniżone bądź podwyższone napięcie mięśniowe ujawniające się w sztywnieniu lub zwiotczeniu podczas podnoszenia dziecka do góry.

Wyodrębnione trzy główne kryteria diagnostyczne autyzmu tworzą tak zwaną triadę autystyczną obejmującą: nieprawidłowości w kontaktach społecznych, zaburzoną zdolność do komunikowania się oraz ograniczony i sztywny repertuar zachowań, zainteresowań i aktywności. Poniżej zaprezentowane są symptomy autyzmu w zakresie poszczególnych kryteriów.

Jednym z charakterystycznych objawów jest brak lub bardzo ograniczony kontakt wzrokowy wynikający między innymi z poczucia dyskomfortu i znacznie obniżonego poczucia bezpieczeństwa. Dzieci autystyczne preferują samotność, słabo reagują na obecność innych. Często wykazują również małe zainteresowanie kontaktem fizycznym z drugą osobą, gdyż kontakt ten może być dla nich nieprzyjemny. Nie uśmiechają się w sytuacjach społecznych, ich mimika jest znacząco ograniczona. Niekiedy śmieją się w sytuacjach do tego nieodpowiednich. Mają bardzo ograniczone zdolności naśladowania. Małe dzieci z autyzmem nie bawią się w zabawy wymagające interakcji, takie jak: „a kuku”, „berek”, „w chowanego”. Nie dzielą zainteresowań z innymi, na przykład poprzez przynoszenie czy wskazywanie wybranego przedmiotu.

Starsze dzieci autystyczne charakteryzuje brak empatii i adekwatnej reakcji emocjonalnej. Nie dążą one do kontaktu z innymi dziećmi, nie potrafią go też nawiązywać i podtrzymywać. Wykazują trudności w rozumieniu perspektywy drugiej osoby, jej intencji, zamiarów, myśli i emocji.

Ze względu na różne wzorce zachowań w sytuacjach kontaktów społecznych, wyróżnia się trzy grupy dzieci z autyzmem. Pierwsza z nich obejmuje dzieci powściągliwe, zamknięte w sobie, aktywnie unikające kontaktu, poszukujące go tylko w razie konieczności zaspokojenia potrzeb. Druga to dzieci bierne, które nie inicjują spontanicznie kontaktu, ale zarazem akceptują go. Podobnie jak dzieci z pierwszej grupy, zwracają się do innych z potrzebą. Do trzeciej grupy zaliczamy dzieci, które aktywnie, ale bardzo specyficznie i zazwyczaj jednostronnie budują kontakt z drugą osobą.

W zależności od tego, jak głębokie jest zaburzenie autystyczne u dziecka, mowa nie rozwija się wcale albo rozwija się ze znacznym opóźnieniem. Zwykle nie jest ona narzędziem służącym komunikowaniu się czy dialogowi. Co więcej, dzieci te rzadko używają gestów, więc nie rekompensują sobie braku umiejętności werbalnego komunikowania się poprzez komunikację niewerbalną. U niemowląt zamiast gaworzenia może występować dziwaczne, monotonne paplanie. Dzieci około 16-tego miesiąca życia nie wypowiadają jeszcze nawet pojedynczych słów, a dwulatki nie łączą słów w proste zdania. Komunikują swoje potrzeby pojedynczymi wyrazami, a po ich zaspokojeniu nie są zainteresowane dalszym kontaktem.

U dzieci starszych mogą pojawiać się echolalie natychmiastowe lub odroczone polegające na niepotrzebnym, nie mającym sensu powtarzaniu słów bądź zwrotów wypowiedzianych przez inne osoby. W rozmowie koncentrują się przede wszystkim na tematach je interesujących. Duży kłopot stanowi dla nich rozumienie pojęć, uogólnianie czy też rozmowa na tematy abstrakcyjne.

Dzieci autystyczne nie reagują także na swoje imię, jakby go nie słyszały.

Nie tworzą wspólnego pola uwagi z inną osobą ani nie kierują jej uwagi na swoją aktywność.

U dzieci autystycznych występują stereotypie ruchowe, takie jak kiwanie i kołysanie się, kręcenie się, trzepotanie rękami, chodzenie na palcach. Dzieci te mogą także przyjmować nietypowe pozy ciała. Sposób zabawy i używania zabawek jest swoisty, na przykład zamiast używać samochodzików do jazdy, dziecko wielokrotnie układa je w rzędy. Może być nadmiernie, wręcz obsesyjnie skupione na poszczególnych częściach zabawki lub innego przedmiotu.

Dzieci z autyzmem zwykle bardzo gwałtownie reagują na zmiany i nowości. Mają ogromnie silną potrzebę niezmienności otoczenia, stałych rytuałów, zachowania rutyny i stałego porządku wykonywanych czynności. Podobnie jest z jedzeniem. Ich dieta jest zwykle ograniczona z uwagi na przywiązanie do konkretnych potraw i nietolerowanie nowych smaków, kolorów i faktur różnych produktów żywnościowych. Nadwrażliwości smakowej może towarzyszyć nadwrażliwość słuchowa przejawiająca się między innymi w zatykaniu uszu w reakcji na dźwięki o normalnym natężeniu. Jednocześnie dziecko może nie wykazywać wrażliwości na ból, zimno lub gorąco.

Rozpoznanie u dziecka autyzmu to dla rodziny niezmiernie trudne doświadczenie, być może niewyobrażalne dla tych rodziców, których ten problem nie dotyczy. Warto jednak pamiętać, że autyzm nie jest wyrokiem. Nie musi również oznaczać życia w odosobnieniu i braku akceptacji. Pocieszające jest to, że dzięki zwiększającej się świadomości społecznej na temat autyzmu, powoli zmienia się postawa wobec osób borykających się z tym zaburzeniem.