„Tajemniczy umysł – dziecko z autyzmem”. Część 2

Rodzice, którzy dowiadują się, że ich dziecko ma autyzm, mogą doświadczyć całej palety rozmaitych stanów emocjonalnych i poznawczych – od niedowierzania czy nawet zaprzeczania, poprzez rozpacz, złość, lęk o przyszłość dziecka i całej rodziny, aż po próby pogodzenia się z diagnozą. I to właśnie akceptacja diagnozy jest pierwszym i podstawowym krokiem do tego, aby przy wsparciu różnych osób, w tym specjalistów, stworzyć dziecku optymalne warunki rozwoju umożliwiające ułatwienie funkcjonowania i wydobycie jego potencjału.

Dzięki wzrastającej świadomości na temat autyzmu i dostępności do coraz szerszej gamy metod terapii, życie osób z autyzmem może być obecnie znacznie lepsze jakościowo. Im wcześniej rozpocznie się pracę z dzieckiem autystycznym, tym większe szanse na zminimalizowanie części objawów, a tym samym lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie.

We wczesnym dzieciństwie mózg cechuje duża plastyczność, co oznacza, że łatwo tworzą się nowe ścieżki neuronalne, a zatem mózg dziecka „adaptuje się” do stworzonego dla niego środowiska, reaguje na nie i rozwija się pod wpływem bodźców z niego płynących. Dlatego też otoczenie to powinno być jak najbogatsze terapeutycznie i dostosowane do wyzwań rozwojowych.

Aby dokonać pełnej diagnozy oraz ustalić ścieżkę postępowania i plan działań, które będą spersonalizowane i dopasowane do konkretnego dziecka i jego rodziny, konieczna jest współpraca rodziców z różnymi specjalistami. Rodzice mogą zgłosić się do poradni psychologiczno-pedagogicznej lub do prywatnego gabinetu psychologa czy psychiatry. Istnieją także fundacje niosące pomoc osobom z autyzmem i ich bliskim (np. Synapsis w Warszawie albo ProFuturo w Poznaniu). Formalnie rzecz biorąc, dziecko z zaburzeniami rozwojowymi ma prawo do bezpłatnych specjalistycznych zajęć w zakresie wczesnego wspomagania rozwoju (z psychologiem, pedagogiem, logopedą, fizjoterapeutą) w poradni psychologiczno-pedagogicznej lub publicznej placówce edukacyjnej. Zajęcia te obowiązują od momentu wykrycia cech zaburzeń (przy czym diagnoza nie musi być postawiona, wystarczy wstępne rozpoznanie) do momentu rozpoczęcia nauki w szkole. Praca z dzieckiem autystycznym powinna rozpocząć się od precyzyjnego rozpoznania potrzeb i możliwości zarówno dziecka (tu dokonuje się diagnozy poziomu jego funkcjonowania), jak i rodziców. Następnie wyłaniane są cele priorytetowe do zrealizowania w najbliższym czasie. Dotyczą one nie tylko pracy terapeutycznej z dzieckiem, ale i wsparcia rodziców. Kolejnym etapem jest dokonanie przez specjalistów wyboru metod i form pracy, którymi chce się osiągnąć wytyczone cele.

Niezależnie od wyboru sposobu terapii, specjaliści we współpracy z rodzicami skupiać się będą na kształtowaniu i rozwijaniu u dziecka kluczowych umiejętności w obszarach, w których większość dzieci ze spektrum autyzmu doświadcza trudności, a więc takich jak: nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z rówieśnikami, zwracanie uwagi na inne osoby oraz umiejętność przenoszenia uwagi, uczestniczenie w relacjach i zabawach społecznych, naśladowanie innych, posługiwanie się dodatkowymi kanałami komunikacji (gesty, mimika, wzrok), zabawa zabawkami i użytkowanie przedmiotów w sposób zgodny z ich przeznaczeniem, a także fiksacja, czyli obsesyjne skupianie się na jednym przedmiocie, elemencie, temacie czy zajęciu.

Obecnie zakres metod pracy terapeutycznej wspomagających rozwój i funkcjonowanie osób ze spektrum autyzmu, a w rezultacie polepszających jakość ich życia, wciąż się poszerza. Jednym z najbardziej znanych i najczęściej stosowanych podejść w terapii autyzmu jest amerykański program TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children - Terapia i Edukacja Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z Zaburzeniami Komunikacji). Jest to obszerny, całościowy program wsparcia, którego celem jest umożliwienie samodzielnego życia z uwzględnieniem dwóch istotnych aspektów: integracji osoby z autyzmem ze społeczeństwem i stworzenie dla niej bezpiecznej przestrzeni do życia. Dla osób autystycznych świat, otoczenie i zachowanie ludzi jawią się jako rzeczy niepojęte, chaotyczne, takie, którymi nie rządzą żadne reguły. Toteż potrzebują czegoś na kształt mapy czy też przepisu ułatwiającego zrozumienie i uporządkowanie rzeczywistości. TEACCH opiera się na: diagnozie deficytów poznawczych i komunikacyjnych, ocenie stopnia rozwoju psychofizycznego oraz indywidualnej strategii edukacyjno- rehabilitacyjnej. Elementom tym towarzyszy systematyczna ocena postępów terapii obejmująca poszczególne obszary trudności. Program jest korygowany w zależności od postępów. Wśród dostępnych metod pomocy znajduje się również Terapia Integracji Sensorycznej, która koncentruje się na usprawnianiu pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, stymulowaniu zmysłów, usprawnianiu koordynacji wzrokowo-ruchowej, motoryki małej i dużej. Metody skupiające się na ruchu, dotyku oraz kontakcie fizycznym to np. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, Metoda Aktywności Knillów czy też Metoda Holdingu. Dzieci z autyzmem zmagające się z poważnymi zaburzeniami w zakresie mowy mogą skorzystać z metod komunikacji pozawerbalnej, takich jak: plany dnia, czyli zestaw zdjęć lub słów będących wskazówką dla użytkownika do wykonania określonych zadań bądź sekwencji czynności, a także oparte na znakach i symbolach piktogramy oraz program Makaton. Z kolei Metoda Dobrego Startu Marty Bogdanowicz obejmuje trzy elementy: słuchowy, graficzny i motoryczny, a celem programu jest jednoczesne rozwijanie funkcji wzrokowych, słuchowych, językowych i motorycznych, kształtowanie lateralizacji, czyli przewagi jednej strony ciała podczas czynności ruchowych oraz orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Metody koncentrujące się na rozwijaniu nowych zdolności i umiejętności, kształtowaniu zachowań adaptacyjnych, wzmacnianiu zachowań pożądanych społecznie, a zarazem redukowaniu czy eliminowaniu zachowań niepożądanych to terapia behawioralna i stosowana analiza zachowania. Zalecane dla dzieci ze spektrum autyzmu metody terapii to również muzykoterapia i terapie z udziałem zwierząt – dogoterapia i hipoterapia. Metodą samodoskonalenia dla rodziców i terapeutów jest VIT, tj. Wideotrening Komunikacji polegający na nagrywaniu interakcji osób dorosłych z dzieckiem i analizowaniu nagranego materiału pod kątem właściwych, pozytywnych dla dziecka kontaktów i relacji z dorosłymi. Metoda ta pomaga być bardziej otwartym na potrzeby podopiecznego, umożliwia zaobserwowanie zachowań dziecka świadczących o potrzebie bliskości z rodzicami, a tym samym pokonać barierę w postaci izolacji dziecka od świata zewnętrznego. Należy zauważyć, że z metodą tą wiążą się ściśle określone zasady poufności.

Najważniejszą rolę w procesie terapeutycznym dziecka ze spektrum autyzmu pełnią tak naprawdę rodzice. Już na wczesnym etapie dzieciństwa, poprzez proste i praktyczne zabawy prowadzone w domu, można wspomagać rozwój dziecka. I warto zacząć to robić jak najwcześniej, nawet jeśli proces diagnostyczny jeszcze się nie zakończył i mamy do czynienia jedynie ze wstępnym rozpoznaniem autyzmu. Różne strony internetowe poświęcone problemowi autyzmu, np. www.polskiautyzm. pl są źródłem licznych pomysłów i mogą stanowić cenną inspirację dla rodziców pragnących angażować się we wspólną aktywność z dzieckiem, stymulować jego rozwój, pogłębiać z nim kontakt poprzez zabawę, dostarczać przyjemnych wrażeń dla budowania pozytywnej relacji, kształtować bazę do dalszego rozwoju społecznego. Proponowane zabawy i ćwiczenia obejmują poszczególne zmysły i obszary rozwoju, takie jak: dotyk i równowaga, wzrok, słuch, węch i smak oraz ruch/motoryka. Skoordynowana i efektywna współpraca na linii rodzice - specjaliści z poszanowaniem indywidualności dziecka, jego specyficznych potrzeb, możliwości, talentów i ograniczeń, może być gwarantem tego, że w dłuższej perspektywie czasu ten młody człowiek będzie w stanie poradzić sobie w różnych sytuacjach dnia codziennego.