Wielkie znaczenie małych wypustek

Kosmki jelitowe skierowane są do „światła” jelita cienkiego. Na wewnętrznej jego powierzchni gęsto je pokrywają i tworzą powierzchnię przypominającą aksamit. W zależności od miejsca występowania w jelicie cienkim, mogą one przyjmować kształt cylindryczny, palucha, grzebieniowaty albo liściasty. Wielkość (długość) kosmków jelitowych jest różna. Waha się w granicach od 0,3, 04 do 1,5 mm, a ich zagęszczenie na 1 mm2, w zależności od odcinka jelita cienkiego, może wynosić od ok. 9 do 40. Im bliżej jelita grubego, tym kosmków jelitowych jest mniej.

Wypustki błony śluzowej zwiększają wielokrotnie powierzchnię wchłaniania jelita. Ustalono, że ta dodatkowa powierzchnia może wynosić 200 do 400 m2 i dlatego efektywnie zastępuje długość jelita. W przybliżeniu obliczono, że kosmki jelitowe na odcinku 5 metrów jelita cienkiego tworzą taką powierzchnię, która zastępuje około 40 m długości jelita bez kosmków. Kolejnym fenomenem jest powierzchnia wchłaniania, którą zwiększają mikrokosmki nabłonka jednowarstwowego walcowatego (enterocyty), pokrywa on kosmki jelitowe, tworząc rąbek prążkowany. Oprócz wchłaniania składników z pokarmu, uczestniczy on w trawieniu jelitowym, albowiem wydziela enzymy takie jak: laktazę, maltazę, sukrazę-izomaltazę, trehalozę i enzymy trawiące gluten. Na jednej komórce (enterocycie) może być kilkaset mikrokosmków, dlatego przyjęto, że mikrokosmki mogą zwiększać powierzchnię chłonną każdej komórki nabłonka nawet około 30 razy.

W kosmkach jelitowych znajdują się naczynia limfatyczne i krwionośne z siecią naczyń włosowatych Składniki strawionego pokarmu wchłaniają się przez kosmki jelitowe do organizmu na drodze dyfuzji (przenikanie cząsteczek) lub transportu aktywnego (przenikanie z wydatkowaniem energii). Do krwi, drogą naczyń włosowatych, przedostają się węglowodany proste (fruktoza, glukoza, galaktoza), białka (aminokwasy), częściowo kwasy tłuszczowe, witaminy (C, B2, B6, B12, kwas foliowy), sole mineralne, puryny, pirymidyny, niektóre jony. Natomiast drogą naczyń limfatycznych monoacyloglicerole, diacyloglicerole, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach takie jak A, D, E, K i kwasy tłuszczowe. Wspomniane powyżej składniki strawionego pokarmu, które przedostają się do krwi trafiają z jelita żyłą wrotną do wątroby, natomiast te, które przedostają się do limfy, naczyniami limfatycznymi do przewodu piersiowego i dalej do układu krwionośnego.

Przybliżony obraz kosmka jelitowego w przekroju podłużnym. Kosmki od strony światła jelita

Na fizjologię kosmków jelitowych duży wpływ ma flora bakteryjna jelita. Niedostateczna ilość symbiotycznej flory bakteryjnej i namnażanie drobnoustrojów chorobotwórczych powodują uszkodzenie kosmków, a ponadto łatwiejsze wnikanie patogenów do krwiobiegu. Niewłaściwy sposób odżywiania, w tym spożywanie nieświeżych potraw zawierających toksyny lub potraw zawierających konserwanty, również powoduje dysfunkcję kosmków jelitowych. Szczególnie niebezpieczne jest spożywanie produktów zawierające barwniki, gdyż mogą one niszczyć jelitową, symbiotyczną florę bakteryjną jelit, ustępującą miejsca patogenom z wyżej wymienionymi konsekwencjami. Niedobór flory bakteryjnej w jelicie i przewaga patogenów powodują zachwianie pewnej równowagi i uszkodzenie kosmków jelitowych. Należy przypomnieć, że temu sprzyja spożywane w pokarmach konserwantów i toksyn.

Niektóre choroby o podłożu genetycznym, pasożytniczym, bakteryjnym czy wirusowym mogą spowodować uszkodzenie lub zanik kosmków jelitowych. Z takim problemem spotykają się osoby chore na celiakię. Jest to choroba o podłożu genetycznym. Powstaje w wyniku nietolerancji przez organizm glutenu (białko roślinne) zawartego w pożywieniu (ziarnach zbóż). W organizmie dochodzi do stanu zapalnego jelita cienkiego i zaniku kosmków jelitowych. Podobne problemy dotyczące zaniku kosmków mogą spotkać osoby chore na lambliozę (choroba pasożytnicza) oraz podczas silnych infekcji wirusowych i bakteryjnych, inicjujących zapalenie błony śluzowej. Dysfunkcja kosmków jelitowych i spłaszczenie wewnętrznej powierzchni jelita cienkiego występuje w psylozie. Na tę chorobę mogą zapaść osoby przebywające dłuższy czas na obszarze Indii, czy np. Kuby. Innym, niestety częstym, przykładem jest nadużywanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, które w swoim działaniu niepożądanym uszkadzają rąbek prążkowany enterocytów (komórki nabłonka jednowarstwowego walcowatego) i upośledzają wchłanianie składników strawionego w jelicie pokarmu oraz utrudniają trawienie jelitowe. Również w leczeniu cytostatykami może nastąpić zanik kosmków jelitowych. Kolejnym przykładem jest nietolerancja laktozy, która jest wywołana brakiem laktazy, enzymu wydzielanego przez rąbek prążkowany enterocytów. W hipolaktazji o długotrwałym przebiegu obserwuje się częściowe zniszczenie lub zanik kosmków.

Dysfunkcja lub zanik kosmków jelitowych wywołuje pewne objawy chorobowe takie jak: biegunki, rozdrażnienie, bóle brzucha, męczliwość lub np. brak apetytu. Są to jednak objawy zbyt ogólne, które wymagają potwierdzenia w badaniach laboratoryjnych i specjalistycznych. Badanie krwi może dotyczyć np. określenia specyficznych dla choroby biomarkerów. Może dotyczyć oceny stężenia wybranych składników w krwi, których brak lub obniżenie stężenia mogą świadczyć o dysfunkcji lub zaniku kosmków jelitowych. Na przykład uszkodzenie kosmków może wywołać obniżenie w krwi stężenia witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, niski poziom witaminy B12, niedokrwistość, czy obniżenie stężenia kwasu foliowego. Te i wiele innych możliwych badań, przeprowadzonych z wyboru przez klinicystę, pozwala na celowane leczenie farmakologiczne lub dietetyczne i powrót do naruszonej w jelicie homeostazy. W zależności od przyczyn dysfunkcji lub zaniku kosmków jelitowych istnieje możliwość ich regeneracji lub zastosowania diety wykluczającej czynnik dla nich szkodliwy.

Zalecanym sposobem w przypadku celiakii jest dieta bezglutenowa, która eliminuje czynnik szkodliwy i stwarza możliwość całkowitej regeneracji kosmków jelitowych w czasie zależnym od wieku, stopnia ich uszkodzenia i sił witalnych organizmu. W hipolaktazji (niedobór enzymu laktazy) można w diecie wykluczającej mleko stosować jogurty z odpowiednią ilością zawartych w nich żywych kultur flory bakteryjnej, które umożliwiają rozkład laktozy do monocukrów. Wspomniane jogurty także dostarczają florę symbiotyczną, wzmacniają naszą odporność i w przewodzie pokarmowym stwarzają środowisko nieprzyjazne patogenom oraz korzystne dla regeneracji kosmków jelitowych. Kosmki te chętnie się regenerują, co więcej np. po skróceniu chorego jelita i zmniejszeniu powierzchni wchłaniania, ulegają z czasem wydłużeniu w odcinku zachowanego jelita cienkiego, aby maksymalnie zwiększyć powierzchnię. Bardzo zachwalanym owocem, który ułatwia odbudowanie kosmków jelitowych jest papaja. Powszechnie zaleca się stosowanie diety bezglutenowej, bezmlecznej i bezcukrowej. Zatem dbajmy o nasze kosmki jelitowe, dopóki mamy na to wpływ. Nie przyspieszajmy świadomie ich dysfunkcji, która i tak niezależnie od nas może pojawić się wraz z wiekiem.